ترکیب مجلس دهم و گستره جغرافیایی پایگاه جناح‌های سیاسی در کشور

نبض‌نامه اردیبهشت ۱۳۹۵

ایران سرزمین پهناوری است با اقلیمی رنگارنگ از نظر قومی، مذهبی و فرهنگی. در چنین گستره‌ای خواسته‌ها، مشکلات و گرایش سیاسی مردم در نقاط مختلف کشور با یکدیگر فرق دارد. محدودیت فعالیت مدنی - سیاسی،‌ آزادی بیان و آزادی تجمعات باعث می‌شود تا نهادهای انتخابی مانند مجلس نتوانند به طور واقعی دیدگاه‌های سیاسی مردم را بازتاب دهند. با این حال، در همین چارچوب بسته نیز می‌توان تنوع را مشاهده کرد.

انطباق نتایج انتخابات مجلس شورای اسلامی بر نقشه انتخاباتی کشور طرحی به دست می‌دهد تا از طریق آن بهتر بتوان به ماهیت چنین تنوعی پی برد. رأی‌دهندگان در کدام شهرها و مناطق به فهرست امید تمایل نشان داده و کجاها اصولگرایان را انتخاب کرده‌اند؟ در کدام مناطق هیچ کدام از جناح‌های اصلی نتوانستند اعتماد رأی‌دهندگان را جلب کنند؟ و بسیاری چراهای دیگر.

پایه چنین نقشه‌ای حوزه‌ انتخابیه است. حوزه انتخابیه در ایران واحد جغرافیایی است متشکل از ترکیب بخش و شهرستان که ممکن است یک یا چند کرسی در مجلس داشته باشد. برای مطالعه بیشتر پیرامون وضعیت و تاریخچه تقسیم حوزه‌های انتخابیه در ایران، شماره ویژه نبض‌نامه تحت عنوان «کرسی‌های مجلس و چالش توزیع عادلانه آن» را مطالعه کنید.

طیف سیاسی

در ایران کسی می‌تواند نامزد انتخابات شود که وفاداری‌اش به قانون اساسی و ولایت فقیه برای شورای نگهبان احراز شده باشد. فعالیت احزاب و گروه‌های سیاسی نیز به شرطی مجاز است که چنین ویژگی را به اثبات رسانده باشند. بدین ترتیب، تنها گروهی از فعالان سیاسی درون نظام امکان انتخاب شدن دارند. از این میان نیز تنها عده قلیلی از غربال شورای نگهبان رد می‌شوند تا توازن قوا در مجلسین شورای اسلامی و خبرگان رهبری مطابق میل حاکمیت حفظ شود. با این حال، نحوه و میزان حضور مردم در انتخابات و گروه‌بندی نامزدهای انتخابات مجلس در تعیین ترکیب مجلس نقش عمده‌ای دارد. این موضوع کم و بیش فارغ از میزان حضور اقلیت‌های مذهبی در انتخابات است. ایران از قومیت‌ها و مذاهب مختلف تشکیل شده است. با این حال، تنها برخی از این اقلیت‌های مذهبی به رسمیت شناخته شده‌اند که با داشتن کرسی‌های مجزا نقش قابل ملاحظه‌ای در ترکیب‌بندی مجلس بازی نمی‌کنند.

دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی روز جمعه هفتم اسفند ۱۳۹۴ برگزار شد. طبق آمار وزارت کشور ۶۲ درصد از واجدین شرایط رأی‌دهی در انتخابات شرکت کردند. این انتخابات تکلیف ۲۲۶ کرسی مجلس را روشن کرد. سرنوشت ۶۴ کرسی دیگر در دور دوم تعیین خواهد شد.

ترکیب مجلس آتی

در این انتخابات، جناح‌های مختلف سیاسی درون نظام توانستند در پوشش دو فهرست سیاسی، «اصولگرایان» و «امید» خود را سازمان‌دهی کنند. بقیه بازیگران سیاسی خارج از این دو فهرست به طور مستقل در انتخابات شرکت کردند. هرچند این تقسیم‌بندی دقیق نیست و در مواردی جای تردید باقی می‌گذارد.

تا کنون، فهرست امید ۹۳ کرسی، فهرست اصولگرایان ۶۵ و مستقل‌ها ۵۸ کرسی مجلس را به خود اختصاص داده‌اند. پس تا بدین‌جا هیچ کدام از طرفین اکثریت مجلس را به دست نگرفته. هرچند نمایندگان عضو فهرست امید امیدوارند تا در صورت پیروزی ۵۳ نامزد از ۵۸ نامزدشان در دور دوم، اکثریت مجلس یعنی ۱۴۶ کرسی را در اختیار بگیرند. در غیر این صورت، نمایندگان مستقل نقش تعیین کننده‌ای در مجلس آتی خواهند داشت.

در نبود احزاب سیاسی واقعی در کشور، ائتلاف‌های زودگذر و فهرست‌های سیاسی متشکل از گروه‌های مختلف، سرنوشت انتخابات در ایران را رقم می‌زند. در این شرایط عضویت افراد در فهرست‌های انتخاباتی بیشتر موقتی، بنا به مصلحت سیاسی و منفعت شخصی است تا برنامه و هدف حزبی. این امر موجب کاهش شفافیت سیاسی شده و باعث می‌شود نمایندگان مجلس نسبت به آرمان‌ها و وعده‌های انتخاباتی‌شان کمتر احساس مسئولیت کنند.

فهرست امید

همچون دوره‌های گذشته، در این انتخابات نیز شورای نگهبان نامزدهای طرفدار اصلاحات را به طور گسترده رد صلاحیت کرد. در واکنش، طیف بزرگی از گروه‌های اصلاح‌طلب و یا نزدیک به دولت گرد هم آمده، تحت نام فهرست امید وارد صحنه شدند. هدف آن بود که در تهران برای هر ۳۰ کرسی مجلس شورای ملی و ۱۶ کرسی مجلس خبرگان یک نامزد فهرست امید معرفی شده باشد. گروه‌های مشهور به طرفداران اصلاحات به رهبری محمد خاتمی و اعتدالگرایان، نزدیک به حسن روحانی اعضای اصلی تشکیل دهنده فهرست امید هستند. پیش از انتخابات محمد خاتمی بیانیه‌ای صادر و در آن از این فهرست حمایت کرد. با این حال، حضور چهره‌هایی مانند قربانعلی دری نجف‌آبادی، وزیر اطلاعات پیشین در فهرست امید (مجلس خبرگان رهبری) جنجالی شد. قتل‌های زنجیره‌ای در سازمان تحت امر دری نجف‌آبادی، وزیر اطلاعات وقت اتفاق افتادند. وجود نام او و چند نفر دیگر در فهرست امید باعث رنجش و انتقاد خانواده‌های قربانیان و دیگر کنشگران مدنی از این فهرست شد.

شورای عالی سیاستگذاری اصلاح‌طلبان موتور اصلی تهیه و ایجاد فهرست امید بود. این شورا متشکل است از جمعی از گروه‌های اصلاح‌طلب؛ از جمله مجمع روحانیون مبارز، حزب اعتماد ملی و حزب کارگزاران سازندگی، نمایندگان هاشمی رفسنجانی، نزدیکان دولت و حزب اعتدال و توسعه. محمد رضا عارف رئیس این شورا است. در مجموع ۲۳ حزب و گروه سیاسی عضو این شورا هستند.

فهرست اصولگرایان

فهرست اصولگرایان نیز از گروه‌ها و احزاب متنوعی تشکیل شده بود؛ از جمله شامل: جمعیت رهپویان انقلاب اسلامی، جبهه پایداری، حزب توسعه و عدالت ایران اسلامی، حزب مؤتلفه اسلامی، جامعه روحانیت مبارز و فراکسیون اصولگرایان مجلس و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

مستقل‌ها

نمایندگان مستقل به‌طور معمول گرایشی به جناح‌های اصولگرا و طرفدار دولت (امید) ندارند. این افراد بیشتر تمایل دارند موضوعات محلی یا قومی حوزه انتخابیه‌شان را پیگیری کنند. با این حال، در این انتخابات برخی نامزدهای اصولگرا برای کسب آرای بیشتر خود را از فهرست اصولگرایان جدا کرده به طور مستقل وارد مبارزه انتخاباتی شدند. از آن‌جا که این افراد کماکان از سیاست‌های اصولگرائی حمایت می‌کنند، این امر از شفافیت در شناسائی ترکیب مجلس کاسته است. مشابه همین تاکتیک توسط برخی نامزدهای نزدیک به اصلاح‌طلبان نیز به کار رفت. هدف آنان پرهیز از رد صلاحیت توسط شورای نگهبان است.

در دور نخست انتخابات ۵۸ نماینده مستقل به مجلس راه یافتند؛ یعنی ۱۷ نماینده بیش از مجلس نهم. پیش از انتخابات فهرستی نیز منتشر شد با نام «ائتلاف کاندیداهای مستقل سراسر کشور». این ائتلاف ادعا می‌کند که ۳۷ نامزد از فهرست‌اش به مجلس راه یافته. برنامه سیاسی این گروه روشن نیست.

پایگاه جغرافیایی جناح‌های سیاسی پیروز در دور نخست انتخابات مجلس دهم

حمایت از جناح‌های مجلس در مناطق مختلف کشور متفاوت است. در حالی که فهرست امید در دور اول انتخابات توانست همه کرسی‌های مجلس شورای اسلامی در تهران را به خود اختصاص دهد، اصولگرایان در شهرهایی مثل مشهد و کرج موفق عمل کردند. تحلیل جغرافیایی پایگاه مردمی جناح‌های سیاسی با خطا و اما و اگرهای بسیار روبرو است. عدم شفافیت نظام سیاسی، عدم دسترسی همه گروه‌ها به رسانه‌های آزاد و غیرمنصفانه برگزار شدن انتخابات در کشور باعث شده عوامل بسیاری در موفقیت یا شکست جناح‌ها تأثیرگذار باشند که پرداختن به آن خارج از حدود این نوشتار است. با این حال، هنوز می‌توان با مشاهده نقشه حوزه‌های انتخابیه الگوها و نشانه‌های معنی‌داری را یافت که به درک بهتر گستردگی پایگاه مردمی هر یک از جناح‌ها کمک کند. توجه به این جنبه از نتایج انتخابات شاید گروه‌های سیاسی فعال در کشور را به فکر وادارد که چه عواملی غیر از محدودیت‌های معمول سیاسی ممکن است سرنوشت کرسی‌ها را در مناطق مختلف تعیین کرده باشد و آنان چه تدابیری می‌توانند بیاندیشند تا در دوره‌های بعدی ضعف‌‌های‌شان را جبران کنند.

نقشه: درصد موفقیت فهرست امید به تفکیک حوزه‌های انتخابیه

نقشه زیر حوزه‌های انتخابیه کشور را نشان می‌دهد. در محدوده‌های قرمز رنگ انتخابات به دور دوم کشیده شده است. مناطق سبز رنگ درصد موفقیت فهرست امید را در حوزه‌های انتخابیه نشان می‌دهد. سبز تیره به معنی کسب همه کرسی‌های موجود در حوزه است. طیف رنگ سبز هر چه تیره تر باشد یعنی فهرست امید در آن حوزه موفقیت بیشتری کسب کرده.

همان‌طور که در نقشه ملاحظه می‌شود، فهرست امید در شهرهای بزرگ و مرکز بسیار موفق‌تر عمل کرده. از یک سو شاید بتوان رد صلاحیت گسترده نامزدهای متمایل به اصلاحات در بسیاری از مناطق و تمرکز فهرست امید بر پیروزی در تهران و شهرهای بزرگ را دلیل آن دانست. اما از سوی دیگر ممکن است ترکیب جمعیتی برخی شهرها را شاهدی بر این تفاوت در نظر گرفت.

نقشه: درصد موفقیت اصولگرایان به تفکیک حوزه انتخابیه

نقشه زیر میزان موفقیت نامزدهای فهرست اصولگرایان را به تفکیک حوزه‌های انتخابیه نمایش می‌دهد. مانند نقشه فهرست امید، اینجا نیز مناطق قرمز حوزه‌هایی‌اند که انتخابات در آن به مرحله دوم کشیده شده. بنفش تیره حوزه‌هایی را نشان می‌دهد که اصولگرایان در آن صد در صد کرسی‌ها را به دست آورده‌اند. طیف رنگ بنفش درصد میزان موفقیت اصولگران در تصاحب کرسی‌های هر حوزه را مشخص می‌کند.

اصولگرایان در مناطق خاصی از کشور، مانند مشهد، قم و کرج موفق عمل کرده‌اند. دیگر موارد موفقیت نامزدهای اصولگرا شامل مناطق مرکزی، جنوبی و شرقی کشور است.

نقشه: درصد موفقیت نامزد‌های مستقل به تفکیک حوزه انتخابیه

نقشه زیر میزان موفقیت نامزدهای مستقل را به تفکیک حوزه‌های انتخاباتی نشان می‌دهد. در این نقشه نیز رنگ قرمز نشان‌گر حوزه‌هایی است که انتخابات در آن به مرحله دوم رفته. درصد موفقیت کاندیداهای مستقل با رنگ آبی نمایش داده شده. آبی سیر حوزه‌هایی را مشخص می‌کند که کاندیداهای مستقل در آن توانسته‌اند همه کرسی‌های موجود را به دست آورند. هرچند به دلیل آن‌که برخی از این حوزه‌ها تنها یک کرسی در مجلس دارد، برنده شدن نامزد به معنی کسب صد در صد کرسی‌ها نیز است.

به طور کلی می‌توان گفت، اقلیت‌های قومی و مذهبی در ایران به نامزدهای مستقل تمایل بیشتری نشان می‌دهند. با نگاهی به نقشه می‌توان دید، مناطق کرد نشین، سنی‌های بلوچستان و عرب‌های خوزستان کمابیش به نامزدهای مستقل رأی داده‌اند.

حضور زنان

گروه‌های سیاسی مختلف در این دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی تلاش کردند تا میزان حضور زنان در مجلس را افزایش دهند. حتی، شهیندوخت مولاوردی، معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده تلاش بسیار کرد تا سهمیه خاصی برای زنان در مجلس تعیین گردد. کشورهای همسایه ایران مانند افغانستان و عراق برای زنان در مجلس سهمیه دارند. در نهایت مجمع تشخیص مصلحت نظام این طرح را تصویب نکرد. استدلال مجمع آن بود که این طرح مغایر با اصول دموکراتیک است، زیرا نامزدی را به رأی‌دهندگان تحمیل می‌کند.

چند ماه پیش از برگزاری انتخابات عده‌ای از کنشگران حقوق زن ابتکاری به راه انداختند تحت عنوان «کمپین تغییر چهره مردانه مجلس.» هدف از این کارزار فرستادن تعداد بیشتری نماینده زن به مجلس بود.

در نتیجه همه این اقدام‌ها، ۱۴ نامزد زن موفق شدند در دور نخست رأی‌گیری انتخاب شوند. هرچند پس از اعلام نتایج، شورای نگهبان صلاحیت، مینو خالقی، نماینده منتخب اصلاح‌طلبان از اصفهان را رد صلاحیت کرد. فعالان زن امیدوارند همه نامزدهای زن که به دور دوم انتخابات رفته‌اند پیروز بیرون آیند. اگر چنین شود مجلس دهم ۲۲ نماینده زن خواهد داشت. تا هم اکنون نیز، درصد نمایندگان زن در مجلس دهم در بالاترین سطح در مجلس‌های پس از انقلاب اسلامی در ایران است.

اقلیت‌های مذهبی

طبق قانون اساسی، اقلیت‌های مذهبی به رسمیت شناخته شده در کشور، مسیحیان (ارمنی-آشوری)،‌ یهودیان و زرتشتیان، نماینده خاص خود را در مجلس دارند. از ۲۹۰ کرسی مجلس پنج‌تای آن به اقلیت‌های مذهبی اختصاص داده شده. به طور معمول، نمایندگان اقلیت‌های مذهبی سعی می‌کنند خود را از بازی‌های سیاسی-جناحی دور نگه دارند. دیگر اقلیت‌های مذهبی از جمله سنی‌یان، دراویش، بهائیان و غیره به طور مجزا شناسائی نشده یا اصلا به رسمیت شناخته نمی‌شوند. این اقلیت‌های مذهبی نماینده خاصی در مجلس ندارند. ساکنین بخش‌های بزرگی از کشور سنی مذهب هستند. اما این مناطق معمولا با کمبود کرسی در مجلس روبرویند. گاه نیز حوزه‌ها به شکلی طراحی می‌شود تا در آخر نامزد شیعه از آن موفق بیرون بیاید.

تأثیر توزیع غیرمنصفانه کرسی‌های مجلس بر نتایج آراء

پیش از برگزاری انتخابات در اسفند ۱۳۹۴، نبض‌‌نامه شماره ویژه‌ای منتشر کرد زیر عنوان «کرسی‌های مجلس و چالش توزیع عادلانه آن.» این ویژه‌نامه به مشکل عدم تناسب در نسبت جمعیت به تعداد کرسی میان حوزه‌های انتخابیه و تأثیر آن بر قدرت رأی رأی‌دهندگان در نقاط مختلف کشور می‌پردازد.

حال پس از برگزاری انتخابات مجلس می‌توان نگاهی داشت بر تأثیر مستقیم چنین عدم تناسبی بر آراء جناح‌های اصلی درون نظام. هرچند می‌بایست به خاطر داشت که چنین تحلیلی مبتنی بر فرضیات و احتمالات است تا نشان دهد که توزیع عادلانه‌تر کرسی‌های مجلس ممکن است چه نوع عواقب و دست‌آوردهایی برای بازیگران سیاسی در ایران داشته باشد. وگرنه، پیش‌بینی رفتار سیاسی مردم در همه جوامع، به خصوص در ایران بسیار دشوار و یا غیر ممکن بوده، این تحلیل نیز بنا ندارد چنین کاری انجام دهد.

راهنمای کمیسیون ونیز برای اجرای صحیح امور انتخاباتی در زمینه قدرت رأی رأی‌دهندگان تصریح می‌کند که نسبت جمعیت حوزه‌ها به ازای هر نماینده نمی‌بایست بیش از ده درصد میانگین کل کشور بوده و هرگز نباید از پانزده درصد تجاوز کند. بر این اساس، نقشه زیر حوزه‌های انتخاباتی که جمعیت آن به ازای هر نماینده بیش از ۱۵ درصد متوسط کل ایران است را با رنگ قرمز مشخص کرده. این حوزه‌ها در قیاس با تعداد کرسی‌های‌شان بسیار پر جمعیت هستند. به عبارت دیگر، برای منصفانه‌تر شدن قدرت رأی می‌بایست به تعداد کرسی‌های این حوزه‌ها در مجلس افزوده شود. بدین صورت تعداد رأی کرسی‌های مورد بحث زیادتر شده، صدای مردم در آن بهتر شنیده می‌شود.

فرض بر آن گرفته شده که اگر رأی‌دهندگان در حوزه‌ای که با کمبود کرسی در مجلس مواجه است نامزدی را از یک جناح انتخاب کرده باشند، افزایش کرسی‌های آن حوزه شانس انتخاب شدن نامزد دیگری از آن جناح را نیز افزایش می‌دهد. بر این مبنا، اگر در حوزه‌ای که پنج کرسی در مجلس دارد یک نماینده اصولگرا و چهار نماینده فهرست امید پیروز شده باشند، افزایش تعداد کرسی‌ها شانس پیروزی هر دو جناح را بیشتر می‌کند. به عبارت دیگر، هر دو جناح سیاسی در آن حوزه از کمبود تعداد کرسی در مجلس ضرر کرده‌اند.

نقشه زیر حوزه‌های انتخابیه‌ای را نشان می‌دهد که توزیع ناعادلانه کرسی‌ها در آن به ضرر نامزدهای فهرست امید تمام شده.

بدین ترتیب، فهرست امید می‌توانست در تهران، رشت، تبریز و چند حوزه در سیستان و بلوچستان امیدوارتر عمل کند، اگر آن شهرها کرسی بیشتری در مجلس داشتند.

به همین‌ترتیب، نقشه زیر حوزه‌هایی را نشان می‌دهد که اصولگرایان در آن از توزیع ناعدلانه کرسی‌های مجلس ضرر دیده‌اند.

مشهد، اصفهان، کرج از جمله شهرهای بزرگی هستند که اصولگرایان ممکن بود با افزایش تعداد کرسی‌های آن نماینده‌های بیشتری به مجلس بفرستند.

جمعه ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۵، روز برگزاری دور دوم انتخابات مجلس شورای اسلامی دهم است. این رأی‌گیری تکلیف کرسی‌های برخی مناطق اقلیت‌های قومی و مذهبی را مشخص خواهد کرد. همچنین، کنشگران زن امیدوارند زنان بیشتری در این دور از انتخابات به مجلس راه پیدا کنند. شمارش آراء این دور از انتخابات تعیین می‌کند تا چه میزان مجلس دهم بازنمای تنوع سیاسی، فرهنگی، قومی و جنسیتی در کشور خواهد بود.

بخش منابع نبض‌ایران پایگاه داده در حال گسترشی است از منابع سودمند مانند: عهدنامه‌های سازمان ملل، اظهارنامه‌ها و کنوانسیون‌های امضا شده توسط ایران؛ اسناد حقوقی شامل قانون اساسی ایران و سایر قوانین مربوطه؛ گزارشات سازمان‌های غیر‌دولتی (NGO)؛ مستنداتی در خصوص وضعیت تعهدات بین‌المللی ایران؛ و سایر اسناد مربوط به وضعیت حقوق بشر در ایران.